ШӦРТНЬӦ ЯРЫМЖЕ

Арын ял шотан илем шкенжын 85 ияш лӱмгечыжым пытартыш гана палемдыш:  калыкын йӱклымыж дене келшышын, тудо Кокласола ял шотан илемышке ушалтын.

Ты илем Морко районын кечывалвелныже верланен, йӱдвелым Шале, эрвелым Кинер, кечывалвелым да касвелым Кокласола ял шотан илем-влак дене ушалтын. Тудо Арын селам, Чодыраял, Чевернур, Чавайнур, Изи Корамас, Нуръял Корамас яллам ушен шога.

Ты кундем калыкше да историйже дене поян. Историк-шамычын шымлымашышт гыч пале: эше ХI курымыштак ты велыште кусныл коштшо племена-влак иленыт. Но калыкше  ХVIII курымышто веле вожым колтен да шарлаш тӱҥалын. Нуно сонарленыт, колым кученыт, мӱйым погеныт, чодырам руэн, пасум кумдаҥденыт, смолам шолтеныт, куэмым куэн, вургемым шке урген чиеныт.

1774 ийыште Емельян Пугачёвын  ик отрядше Нуръял Корамас ял воктене канаш шогалын. Ял калык порын вашлийын, кочкыш-йӱышым пуэн: тидлан ший окса дене тӱлен коденыт.

Кундемын историйжын ик кугу ужашыже Арын селаште 1752 ийыште пу дене, 1828 ийыште кермыч дене  нӦлтымӦ  черке дене чак кылдалтын.  Тыштак 1872 ий 10 январьыште Н.Модин  кок классан училищым почеш. А 1892 ийыште Нуръял Корамасыште (калыкыште Кришан ял маныныт да вес районлаште илыше  кугурак ийготан-влакше кызытат «Кришан ял гыч улат мо?» йодыт) изак-шоляк Александр, Василий да Роман Кирилловмыт церковно-приходской школым почыт, да  Арын черкын  дьяконжо М.Клонский туныкташ тӱҥалеш. Колымшо курым тӱҥалтыште тудым Изи Корамасыш кусарат да тӱҥалтыш школ лӱмым пуат. Тыге верысе калык лудаш, возаш тунемеш, у шинчымашым налеш. 1856 ийыште Арын селаште священник ешыште  ученый, историй профессор, кумло научный пашан авторжо, Казань оласе археологий, историй да этнографий обществын членже, Венгр этнографий обществын членже Н.Смирнов, 1888 ийыште  Изи Корамас ялыште уло финн-угор тӱнялан да моло калыкланат кумдан палыме, марий литературын ачаже С.Чавайн  шочыныт.

Латиндешымше курым мучаште Арын селаште "Булыгин да эрге" ужалыме трактир, дворянин Л.Халтуринын арака кевытше да тыгак тыгыде арверым ужалыше кок лапкыже лийыныт.   Нуръял Корамасыште иза-шольо Кирилловмытат шке кевытыштым кученыт. Тыштак Т.Тихоновын вӱдвакшыже, меж почкымо машина, смолам шолтымо коҥга, скипидар завод пашам ыштеныт. 1917 ий марте Арын селасе кугу пазарыш Торъял, Шернур велымат толеденыт.

1917 ийысе Октябрь революций дене кылдалтше вашталтыш Арын кундемышкат толын шуэш. 1924 ий октя-  брьыште Морко кантоныш пурышо Арын   ялсоветым ыштат, тушко Арын села, Посанур, Нуръял Корамас, Изи Корамас, У Корамас, Чодыраял, Нурсола, Муналмаш, Йӱлесола ял-влак ушнат, тушто 1659 еҥ илен. Жап эртыме семын ялсовет Чавайнур ден Роша ял калык дене кугемеш. Икымше ялсовет председательлан Александр Ивановым, секретарьлан Иван Семеновым шогалтат.

Кодшо курымын колымшо ийла мучаштыже Арын селаште чодырам пӱчкедыше, кермыч, крахмал-патока завод-влак, шун ӱзгарым ыштыме мастерской, тӱрлымӦцех,  Изи  Корамасыште кермыч завод пашам ыштеныт, У Корамасыште межым почкеныт да смолам шолтеныт. 1931 ийыште     Нуръял Корамасыште Морко лесдревхимсоюз артель спиртым, смолам,   скипидарым, тегытым шолтен. Чодыраялыште кум мардежвакш пашам ыштен.

1928-1932 ийлаште  ял калык  тӱшка озанлыкыш чумырга, а  1958 ийыште  Чавайн лӱмеш кугемдыме колхозыш ушна. Еҥ-влакын тыршымышт арам огеш лий: 1939 ийыште "Роша" колхозын председательже Павел Охотин кугу лектышан клевер нӦшмым погымылан ВДНХ-шке миен коштеш. Сай лектышан пареҥгым поген налмылан Чавайн лӱмеш колхозын икымше пасу бригадыжын бригадирже И.Александровлан Йошкар Шӱдыр орденым кучыктат. Шуко шӦрым лӱштымылан Р.Семёновам Ленин орден дене палемдат да КПСС-ын XХV съездышкыже делегатлан сайлат. Сулен налме канышыш лекмешкыже тыршен Чавайн лӱмеш колхозышто Октябрь Революций да Йошкар Шӱдыр орден-влакын кавалерышт, Марий АССР-ын заслуженный механизаторжо Г.Михайлов. Тӱшка озанлыкым чумырымо да йол ӱмбаке шогалтыме пашашке председатель-влак Я.Федоров, К.Яковлев, С.Семенов, М.Павлов, А.Ямблатов, В.Петров, М.Федоров, М.Семенов, В.Сидоров кугу надырым пыштеныт. Кызытсе неле саманыштат мланде пашаеҥ-влак кертмышт семын тыршат. Чавайн лӱмеш колхозышто таче 500 утла гектар мландым курал ӱдат, 200 утла  вуй тӱкан шолдыра вольыкым ончат.

Кугу Отечественный сарыш Арын кундемын 401 шочшыжо каен да  мӦҥгешыже 153 еҥ пӦртылын. Изи Корамас ялын шочшыжо В.Соловьёв 1943 ийыште Смоленск кундем Жуково ял воктене Александр Матросов семын шке оҥжо дене тушман амбразурым петырен. Подвигшым кӱкшын аклен, Совет Ушем Герой лӱмым пуэныт. Кызыт шочмо ялжын уремже тудын лӱмжым нумалеш. Тынысле жапыштат самырык тукым шочмо элым аралымаште  порысшым шукта да кӱлеш годым  илышыжымат ок чамане. 2000 ийыште Чечняште 19 ияш  сержант А.Тихонов, Чавайнурын шочшыжо, воинский долгшым шуктышыла, геройла колен.

Арын вел калык талантан, ушан-шотан землякше дене эреак кугешна да кугешнаш тӱҥалеш. Марий мландынан тӱзланымашкыже шагал огыл вийым, уш-акылым, мастарлыкым пыштеныт  Марий АССР-ын икымше юстиций министрже, Марий АССР Кӱшыл судын председательже  В.Товашов, Марий АССР прокурорын алмаштышыже, Йошкар Шӱдыр да "Знак Почета" орден-влакын кавалерышт, РСФСР-ын заслуженный юристше А.Товашов, Марий АССР здравоохранений министрын алмаштышыже И.Столяров. Кызытат чаплын тыршат Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже, Марий Эл Республикысе культурын сулло пашаеҥже А.Иванов, МарГУ-н экономический теорий кафедрыжым вуйлатыше, Марий Эл Республикысе наукын сулло деятельже, Россий Федерацийысе профессиональный образованийын почётан пашаеҥже профессор В.Васильев, Марий АССР-ын ондаксе здравоохранений министрже З.Столяров,  Арын школ тоштерым чумырышо, кумло ий утла тунемше-влаклан шинчымашым пуышо М.Степанов, Марий Эл Писатель ушем вуйлатыше В.Крылов да молат.

 Верысе администраций тӱшка озан- лыкысе пашаче калык ден ялысе интеллигенцийым ушен шоген, лектын шогышо йодышлам шке жапыштыже лончылен. ТӱрлӦ жапыште тӱрлӦ еҥ-влак тудым вуйлатеныт. Пытартыш жапыште тиде неле пашам шке вачӱмбакыже чолга ӱдырамаш Е.Семёнова налын да  устан ончыко вӱден.

 Арын ял шотан илем кундемыште  икмыняр кевыт, связь отделений, ветеринар пункт, кок фельдшерский пункт пашам ыштат. Чодыраялысе социально-культурный комплексыш культура пӦрт, "Тӱрлемӱдыр" студий, "Пулдырчо" группа, библиотека пурат.

1991 ий гыч Арын селасе храм пашам ышта, памаш уло. Памашышке Крешене кечын   Йошкар-Ола да тӱрлӦ район гычат толыт. 2004 ийыште храм пелен  воскресный школ почылтын, йоча сад пашам ышта.

1961 ий 15 октябрьыште Чавайнурышто С.Чавайн лӱмеш тоштерым почыныт, а шӱдӦ ияш лӱмгечыж вашеш тоштер комплексым чоҥеныт. Тышке Венгрий, Эстоний, Финляндий, Германий, США да моло йот эл гычат турист-влак толедат.

Арын школ  туныктымо рӱдер семын кундемыште кумдан палыме.  Ты школышто писатель-влак Тыныш Осып, Валентин Осипов-Ярча, Юрий Галютин-Ялзак, Аркадий Федоров, поэт Юрий Чавайн, Олык Ипай, драматург Сергей Николаев, композитор Иван Молотов, спортын мастерже-влак да спорт мастерыш кандидат, ученый, врач, туныктышо, офицер да молат тунемыныт.

Туныктышо-влак коклаште Россий президентын грантше дене   Э.Тихонова, спорт мастер В.Романов, образованийын почётан пашаеҥже Л.Александрова палемдалтыныт, тыгак республика да район кӱкшытыштат шагалын огыл сеҥышыш лектыныт. Арын школышто тунемше-влакым спортлан шӱмаҥдыме шотышто кугу паша ышталтеш. Садланак кажне таҥасымаште йоча-влак ончыл верыште улыт. Мутлан, Алина Алексеева Европа кӱкшытыштат сеҥыше радамыш лектеда.

"2020 ий марте ялым социально вияҥдымаш" федеральный программа дене 2005 ийыште Чодыраялысе  пӦртлашке газым пурташ тӱҥалме: федеральный бюджет гыч 870 тӱжем теҥгем кучылтмо. 2006 ийыште «Арын ял шотан илем» МО администраций вуйлатыше Е.Семёнован тыршымыжлан кӦра федеральный программыш ушнен, Россий правительство  575 тӱжем теҥгем Арын селаште газ пучым шупшаш пуэн. Тиде программа дене келшышын, кум ий жапыште вич еш ик миллион теҥге утла субсидийым налын. Тыгак Изи Корамасыште,    Нуръял Корамасыште, Чодыраялыште да Арын селаште корным ачалыме.

Шуко ышталтын гынат, ончылнат ятыр паша вуча. Кок километр кутышан корным тӦрлымӦ, эшеат тынарымак ачалыман. Изи Корамас ден Нуръял Корамасыште купым эрыктен келгемдыман да вӱдым пожарный машина дене налаш келыштарыман. Арын ден Чодыраялыште  вӱд пучым шупшман. Яллашке газ пуч шупшмо пашамат умбакыже шуйыман. Ял калык чыла тидыже тений Кокласола ял шотан илем администрацийын паша  радамышкыже пурталтеш манын ӱшанен илаш тӱҥалеш.

А.ТИТОВ.

Авторын фотожо.

Снимкылаште: «Арын ял шотан илем» МО администраций вуйлатыше Е.Семёнова. ВӱдышӦ специалист Н.Александрова. Школ тоштерын «озаже» Э.Тихонова уна-влакым вашлийын.