Эртышым шарналтен

  Ятыр еҥын илышыже шуко савыртышан, тӱрлӧ тӱсан меж, мамык але лыжгайыше кыне муш ярымла дене пидме, капым ырыктыше чием гай. Очыни, Шочынава чылалан сайым веле пӱрынеже, но ала-могай койдымо кид, шонымашланна тореш лийын, палыдыме тӧрсыр корно дене виктара. Кажне айдемын - шке пӱрымаш. Южыжо ӱмыржӧ мучко ӱяк-мӱяк ила гын,   весылан ойго деч ойгым, неле деч нелым чыташ логалеш. Да жапшат корно гаяк: я мотор да чатка,  я тӧрсыр да лакылан. Морко район, Кӱчыкэҥер ял гыч Нина Николаевна Беклемешева  лач тыгаяк  илыш корным эртен.

Нина Николаевна икмарда тошто пу пӧртыштӧ ила. Пӧрт кӧргыштӧ уто арвер уке: чылажат ару, чатка. Юмо лукышто комод шога. 87 ийыш тошкалше озавате мемнам порын вашлие.   Арын черкын настоятельже Николай ача, Нина Николаевна да мый, эртен кодшым шарналтен, кужу жап кутыркален шинчышна. Н.Беклемешеван кӧргӧ чонжым шижаш, тудын илыме жапысе илыш йыжыҥлам сайынрак умылаш каласкалымыж почешак радамлем.

-Тиде Библийым тыланда кодынем, - кутыркален шинчымына годым Н.Беклемешева Николай ачалан тоштемше тӱсан книгам шуялтыш. - Тудым Гаврил Яковлевич Яковлев, Арын черкын настоятельже,  Елизавета ӱдыржылан пӧлеклен. Тудыжо авамлан коден.  Жап шумеке, мый декем куснен. Ынде мый шкежат вашке... Шочынава шӱлышым пуэн, йол ӱмбак шогалтен, калыклан эре кӱлешан лияш доктырлан туныктен...

Н.Н.Беклемешева 1924 ий 1 апрельыште шочын. Аваже, Ольга Анемподистовна Аза-новская, поляк Анемподист Антоновичын ӱдыржӧ, фельдшерлан пашам ыштен. Шеҥше селаште иленыт. Ешыште кум икшыве кушкын. Сергей, Михаил да Ольга яндар йӱкышт дене черкын хорыштыжо муреныт.  Кугурак лиймекышт, йӱкыштым аклен, Сергейым Польшыш, Михаилым Италийыш хорышто мураш наҥгаеныт. Ольгам, тулыкеш кодмекше, тусо Казанско-Богородицкий черкын псаломщикше, Уньчысо инородческий школын  туныктышыжо Гаврил Яковлев шкеж деке илаш налын. Вараже Йошкар-Олашке  ӱдырамаш гимназийыш тунемаш колтен. Кеҥеж каныш жапым Ольга Гаврил Яковлевмыт (тудо жапыште  Арын селаште Рошто черкыште пашам ыштен) ешыште эртарен.

Гаврил Яковлевич кугу тӧпката капан лийын. Калык тудым пагален: колымекшат, эреак порын шарненыт да шарнат. Елизавета ӱдыржӧ, шкетын кодмекшат, ачаж семынак шуко мӱкшым ончен. Калык тудымат пагален да пашаштыже полшен. Вараже, шоҥгылык толмеке, Ольга деке илаш куснен. Комодшо кызытат, озажым шарныктен, Юмо лукыштак шога. 

Ольган тунем пытарымекыже, Елизавета Гавриловна тудым Кожлаер школыш туныктышылан пашашке пурта. Тыштак ӱдыр руш йылмым туныктышо Николай Николаевич Беклемешев дене палыме лиеш, да икмыняр жап гыч ешаҥыт. (Тудыжо 1919 ийыште армий гыч толмекше, Морко районысо Кожлаер, Кӱчык-эҥер, Звенигово районысо Кожласола школлаште туныктен).

- Ачам ден Актанай изаже, авашт колымеке, Казаньыш каеныт,  - каласкала Нина Николаевна. - Тушто тынеш пуреныт да руш веран лийыныт. Лӱмыштымат ӱмырешлан кресачаштыным налыныт. Николай - Беклемешевын "эргышкыже", а Актанай, Михаил лӱмым налын, Казаньысе дворян-влакын ончылъеҥышт Сазоновын "эргышкыже" савырнат. Нунын полшымо дене духовный семинарийым, вара учительский семинарийым тунем лектын, туныктышо лийыныт. Ачамын изаже, Михаил, 1916 ийыште духовный саным налын, Уржум, Царевококшайск уездлаште служитлен. 1917 ий июльышто Бирскыште эртыше икымше Марий съездын делегатшылан сайлалтын. Марий калык коклаште пагалымашым сулен налмыжлан кӧра тушто тудлан съезд почылтмо деч ончыч, Юмылан тауштен, кумалтышым эртараш ӱшаненыт. Вараже Совет власть шыгыремдымылан кӧра шочмо ялышкышт, шольышт деке, ешге шылын толыныт. Тудын дене шукак илен огытыл, Йошкар-Олашке кусненыт.

1920 ий гыч Михаил Николаевич, Янтемир фамилийым налын, Статбюрошто,  МарНИИ-ште  пашам ышта. Марий калыкым да тудын илыме кундемжым шуко шымла, кумло утла научный пашам да лу книгам савыкта. Но репрессийыш логалеш: 1938 ийыште буржуазный националист семын титаклен лӱен пуштыт. Репрессийыш ватыже да кум йочажат логалыт.  М.Н.Янтемирым (1887-1938) морко калык шке эргыже семын пагала.  Морко посёлкышто сылнымут да этнографий  тоштер тудын лӱмжым нумалеш.

- Ачыйым, Николай Николаевичым, 1938 ийыште кучен наҥгайышт, - умбакыже шарналта Нина Николаевна. - Мыйым, кидем гыч кучен, ончыл пӧртыш, залыш, комод деке кондыш, вургемжым луктын пуаш йодо. "Ынде тый кугуракеш кодат", - мане. Авый черлырак ыле. Вет лу йочам ыштен. Воктенак милиционер шогыш да садлан ола-мо ачый уто шомакым ыш лук. Оружийым кычальыч, но ышт му: тудо мемнан лийынжат огыл. Ачана ыш пӧртыл, нылле ияш пеҥгыде таза марий нимо укелан йомо... Авам эреак молитвам лудын. Кӱчыкэҥерыште черке петырнымекат, хорышто мурышо-влак пайрем кечын шыпак толыт ыле. "Ольга, тый молитватым луд, а ме мурена", - ойленыт да молитва почеш семым луктыныт. Ял калык черкым ала-молан арален ыш нал. Район гыч милиционер-влак тольыч, "активист-влак" чаҥжым волтен шуышт. Ик марий, йолжо дене шӱкал-шӱкал каен, изирак чаҥжым лумыш шылтен коден ыле. Вараракшым тудыжат ала-кушко йомын.  Юмоҥажым товар дене руал-руал кайышт. Изиракше-влакым, помышыш чыкен, еҥ-влак мӧҥгӧ шыпак наҥгайышт. Арын черкыште гын 1936-1938 ийлаштат службым эртареныт. Вараже тудымат тӱкылен шындышт гынат, Кӱчыкэҥер дьяк, Кыргорий изай, Кесемлакыште служитлымыж годым эртен кайышыжла, службым эртарен. Кугу Отечественный сар жапыште сельпо складым ыштыш. Туге гынат юмоҥа, иконостас шке верыштыжак  лийыныт. Жап эртыме семын мо кодшыжым шолышт пытарышт.

  Нина Николаевна, тунам 16 ияш ӱдыр, 1940 ийыште Кожлаерыште фельдшерлан ышташ тӱҥалын. Шуко вере лектын кошташыже да калык дене вашлияшыже логалын. 

- Арын вел калык пеш сайын илен манын ойлат ыле кугурак-влак. Мӱкшым шуко онченыт. Мӱйым да молымат Казаньыште сай ак дене  ужаленыт.  Пашам ыштыше калык ожно сайын илен. Война марте урем мучко перныл коштшым, йӱын йӧрлшым иктымат ужын омыл. Сӱан эртен кайымекат, калык вес вургемым вашталтен чиен да пашалан пижын веле, - шарналта Нина Николаевна .

Азъялыште ыштымыж годым Рушродо гыч Г.Н.Иванов дене ешым чумыреныт. Но еш пиал дене илашышт пӱралтын огыл улмаш. Марийжын ош тӱня дене чеверласымекыже, самырык ӱдырамаш кок тылзаш аза дене (кызыт тудо, 62 ияш марий, аважым онча) аваж деке илаш куснен. Аважлан йочам ончаш коден, шкеже Кужер, Сотнур, Морко эмлымверлаште пашам ыштен. Кокласолаште эмлымвер почылтмеке, тушко куснен да сулен налме канышыш лекмешкыже, туштак тыршен.

- Чавайнымат пеш сайын шарнем. Тудо - Изи Корамас марий, Олыкъял гыч Николай Семёнович Мухин, Сотнур вел гыч  иза-шольо  Иван ден Василий Павлович Унжининмыт (кумлымшо ийлаште Кӱчык-эҥер школышто туныктеныт) ачыйын йолташыже лийыныт, уналыкеш толеденыт. Вараже чылаштым  икте почеш весым наҥгаеныт. Сергей Чавайн кугурак капан, пеш весела, кутырчо, мотор марий ыле. Ачый ден Чавайн, йыгыре шогалын (1934 ий 14 ноябрьыште ватыже йочам ыштен да Мухинже ты кечын толын кертын огыл), тыгеракын муралтеныт:

Эркын, мотор илымашем,

Виян чапле жапем

Тышан шулен пыта ынде,

Мотор илышым ужде.

Орланенак ты пӧртыштӧ,

Ӱмырна  вараш кодеш.

Кунам-гынат кӱ шалана,

Меже ужде кодына.

Тиде пытартыш мурышт лие. Ачыйым Сӱрем кечын наҥгаеныт. Садлан ты кечын кажне ийын, ачамым шарналтен, сортам чӱктем да тиде мурым муралтем... - шарналта Нина Николаевна.                                          

автор Анатолий ТИТОВ.

Снимкылаште: Николай ача Гаврил Яковлевын кийыме вержым ончыкта; Н.Н.Беклемешева Арын черкын настоятельже Николай ачалан Гаврил Яковлевын Библийжым пуа.

Авторын фотожо. (газета "Марий Эл" 2011год, 22 января)